Polski (PL) 
English (United Kingdom) 
Pochwała pigułek cesarskich, 1498
Oryginał: Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala, sygn. Copernicana 14: Petrus de Argellata, Chirurgia, Venetiis 1499. Matthaeus Silvaticus, Liber Pandectarum medicinae. Quaestiones aliorum auctorum, Venetiis, Bonetus Locatellus pro Octaviano Scoto, 1498. Nota na k. 182v drugiego druku.
Recepta, sporządzona ręką Kopernika na karcie używanej przez niego księgi, jest najbardziej rozbudowanym opisem lekarstwa nazwanego przez Kopernika „pigułkami cesarskimi”, nieznanego skądinąd. Część opisowa recepty wymienia dolegliwości, na które lek jest skuteczny, oraz sposób dozowania. Z treści wynika, że miał to być środek o silnym działaniu ogólnie wzmacniającym. W części drugiej podano 19 składników leku i sposób sporządzania pigułek. Wszystkie składniki są pochodzenia roślinnego i importowane były ze Wschodu.
Źródło:
- Kopernik Mikołaj, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
Pigułki cesarskie Arnolda de Villa Nova, które może zawsze zażywać każdy człowiek, czy to chory czy to zdrowy, bez wcześniejszej diety lub wcześniejszego pilnowania się, rano i wieczorem, przed posiłkiem albo po nim, bez wcześniejszego przyjęcia syropu. Niosą one zdrowie wszelkiej osłabionej materii oraz wszędzie tam, gdzie choroba występuje bez zranienia, wtedy gdy odkryto nadmiar [humorów], wzmacniają [one] także główne tudzież osłabione członki, pobudzają radość, spowalniają siwienie [włosów], co jest skutkiem zatrutych humorów. Koją wszystkie rozpowszechniające się i żrące solne humory, ponad wszystko troszczą się o cnotę oczu. Konserwują i stawiają w gotowości żołądek, umarzają katar, koją kaszel, likwidują anginę i inne choroby gardła (etc.) oraz niedomaganie ust, wyciągają opary z żołądka. Odpierają mroczki, wzmagają intelekt, wzmacniają nerwy i dodają im wigoru, chronią zęby przed zgniciem. Wzmacniają przeciw epidemiom, przeciw świerzbowi, artretyzmowi i podagrze, zapewniają sen, chronią śpiące ciało przed popadnięciem w chorobę, wyciągają obie: żółć i flegmę, delikatnie przeczyszczają. Kto chce wreszcie oczyścić się dzięki tym pigułkom, weźmie jedną pierwszego dnia, dwie drugiego, trzeciego dnia trzy itd. aż do siódmego, albo do takiej liczby, aż zauważysz poprawę. Ta mieszanka ma następujący skład. Weź po jednej drachmie aminku, anyżu, kardamonu, imbiru, cynamonu, ostryżu, mastyksu, gałki muszkatołowej, goździków, szafranu, kubeby, drzewa aloesowego, dobrego łoczydła, manny, huby i senesu, pięć granów śliwy myrobalana, rzewienia tyle, ile ważą wcześniej wymienione rzeczy, aloesu tyle, ile waży wszystko, co wspomniano; wszystko połącz z syropem fiołkowym albo różanym i zabezpiecz jako jedną masę i wedle woli zrób pigułki w kształcie ciecierzycy albo grochu.
Przekład Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej
Pillule imperiales Arnoldj de Villa Noua1, que possunt accipi omni tempore sine preparatione precedenti dieta vel custodia, mane et sero, ante cibum vel post, absque syrupo per quemcumque hominem sanum vel infirmum. Valent in omni materia digerenda et quacumque egritudine educentes sine lesione quicquid superfluum inveniunt et confortant membra principalia et debilia, leticiam adducentes, retardant canos [capillos] qui ex corruptis humoribus prodeunt. Consolidant quidquid dilaceratum est mordicatiuis salsis humoribus, virtutern visiuam supra omnia procurant. Stomachum preponunt et conseruant, catarrum compescunt, tussim sedant, anginas et omnia faucium [et cet.] et oris vicia tollunt, fumositatem stomachi educunt. Scotomiam repellunt, intellectum augent, neruos roborant et vegetant, dentes a putredine custodiunt. Valent contra epidimiam, contra scabiem, arteticam et podagram, dormire faciunt, corpora lapsa ne egritudines incidant preseruant, utramque coleram cum flecmate trahunt2, leuiter purgant. Qui demum vult purgari per has pillulas, sumat prima die unam, secunda duas, tercia die tres, etc. usque ad septem, vel quantum recipientj videbitur expedire. Quarum compositio ita se habet: Recipe amomi3, anisi4, cardamomi5, zinziberi6, cinnamom7, zoduari8, mastici9, nucis muscate10, gariofili11, croci12, cubebe13, ligni aloes14, turbith boni15, manne16, agarici17, sene18 ana drachmam j, quinque granorum mirobalanorum19, reubarbarum20 ad pondus omnium predictorum, aloes21 succum ad pondus totius supradicti; omnia conficiantur cum sirupo violarum22 vel rose23 et conseruentur in massa una et cum uti volueris fac pillulas ad formam ciceris24 vel grani pisi25.
Źródło:
- Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
1 Arnoldus de Villa Nova (ur. ok. 1234–1250, zm. 1311), lekarz, alchemik, astrolog, dyplomata, tłumacz z arabskiego na łacinę, jedna z najciekawszych postaci nauki średniowiecza. Autor ponad 120 prac, w tym ponad 45 tekstów medycznych (G. Sarton, Introduction to the history of science, Washington 1927–1935, t. 2, s. 893–900). Najbardziej znany jego traktat medyczny to Breviarium practicae medicinae, którego egzemplarz posiadał Kopernik. Mimo poszukiwań prowadzonych przez kolejnych wydawców recept Kopernika nie udało się ustalić, z jakiej pracy Arnolda de Villa Nova zaczerpnął Kopernik receptę "Pillule imperiales".
2 Chodzi tu zarówno o żółć czarną, jak i żółć żółtą.
3 Prawdopodobnie Amni majus L. – aminek większy lub Sison ammi L. – kmin biały. Lekiem, głównie nasercowym, były owocki.
4 Pimpinella anisum L. – anyż. Dojrzałe owoce stosowano powszechnie od starożytności jako lek moczopędny, mlekopędny, przeciwskurczowy, ułatwiający trawienie.
5 Elettaria cardamomum L. Maton oraz Elettaria cardamomum L. Maton var. major Thwaites – kardamon. Rozróżniano dwa rodzaje tej azjatyckiej rośliny ze względu na wielkość owoców: Cardamomum maius i Cardamomum minus. Stosowano owoce w leczeniu konwulsji i epilepsji, na ukąszenie skorpiona, w chorobach żołądka i nerek, jako środek przeczyszczający.
6 Zingiber officinale Rość – imbir lekarski, roślina pochodząca z Indii. Surowcem były kłącza, stosowane w chorobach przewodu pokarmowego i jako środek wzmacniający.
7 Cinnamomum aromaticum Nees (Cinnamomum cassia [L.] Blume) oraz Cinnamomum zeylanicum Blume – cynamon. Roślina pierwsza pochodzi z Chin i znana jest od starożytności, druga zwana w średniowieczu również Canella pochodzi z Cejlonu i dotarła do Europy za pośrednictwem Arabów w XIV w. Lekiem była przede wszystkim kora, czasami używano też liści. Przypisywano korze działanie moczopędne i wywołujące miesiączkę, stosowano przy zakażeniach wewnętrznych i bólach nerek oraz jako odtrutkę na jadowite ukąszenia. Od czasów Dioscoridesa cynamon często opisywany był wspólnie z inną rośliną – Cassia fistula L. Powodowało to wiele powtarzających się pomyłek i nieporozumień w opisach tych roślin.
8 Curcuma zedoaria Roxb. lub Zingiber zerunbet (L.) Rość. Ex Smith – ostryż plamisty, pochodził z Azji, zastosowany po raz pierwszy przez Arabów. Lekiem bardzo cenionym było kłącze. Stosowano je m.in. jako środek żółciopędny, w chorobach kobiecych, przeciwko zarazie.
9 Mastix, mastiche, resina lentiscina – mastyks. Jest to wonna żywica z krzewu Pistacia lentiscus L., używana do tamowania krwotoków i jako środek wzmacniający. Była składnikiem wielu maści.
10 Nux muscata, muscatum – gałka muszkatołowa, nasienie azjatyckiego drzewa Muszkatowca korzennego (Myristica fragrans Houtt). Stosowano ją m.in. jako środek wzmacniający i pobudzający apetyt.
11 Syzygium aromaticum (L.) Merr. (Caryophyllus aromaticus I/, Eugenia aromatica (L.) Ba.il.) – goździkowiec korzenny. Nierozwinięte kwiaty o bardzo silnym zapachu stosowane były jako środek wymiotny, np. w połączeniu z cynamonem, imbirem i lukrecją, oraz jako środek wzmacniający żołądek, wątrobę i serce.
12 Crocus sativus L. – szafran, krokus. Znamiona tych kwiatów były jednym z najcenniejszych leków. Do XVI w. sądzono w Europie, że intensywnie żółty proszek jest roztartym korzeniem. Lek miał wszechstronne zastosowanie: przeciw chorobom płuc, wątroby i pęcherza moczowego, jako środek przeciwbólowy i wzmacniający.
13 Piper cubeba L. – kubeba. Nazwa średniowieczna Cubeba, Cibeba, pochodzi z arabskiego. Jest to jeden z gatunków pieprzu.
14 Lignum aloes zwane też w średniowieczu Agallochum i Xyloalo (Aguilaria agallocha Roxb. lub Aguilaria malaccensis Lam.), drzewo pochodzące z Indii. Wyławiano je podobno z rzek. Lek stosowany był m.in. jako środek wzmacniający, usuwający bóle wątroby i wszelkie obstrukcje, moczopędny. Bywa mylony, ze względu na podobieństwo nazwy, z aloesem. Poprzedni wydawcy tej recepty mylnie odczytywali lignum aloes jako liguor aloes.
15 Turbith, turpetum – prawdopodobnie Aster tripolium L. albo Thapsia garganica L. Lekiem był korzeń, stosowany przeciw gorączce, zwłaszcza w połączeniu z imbirem, oraz jako środek przeczyszczający. Korzeń zachowywał swoje właściwości lecznicze i jasną barwę jedynie wtedy, gdy był suszony na słońcu. Stąd może dopisek – "dobry".
16 Manna – są to zastygłe, słodkie, o różowej barwie kropelki soku z niektórych gatunków drzew i krzewów, ponakłuwanych przez owady lub ponacinanych, w Polsce przede wszystkim jesionu mannowego – manna communis, ale i bardzo licznych innych gatunków. Najbardziej znana była manna zastygła na pędach tamaryszku. Składa się głównie z cukrów i alkoholi.
17 Polyporus officinalis Fr. (Boletus laricis Pers., Boletus purgans Gmel.) – huba lekarska, huba modrzewiowa, stosowana przede wszystkim jako środek przeczyszczający.
18 Sena, senna – senes indyjski. Silny środek przeczyszczający otrzymywany z liści roślin Cassia acutifolia Delile i Cassia obovata Collad.
19 Myrobalana, myrabolana. Są to owoce podobne do śliwek, drzew z rodzaju Terminalia L. i Phyllanthus L. rosnących w Indiach i na Cejlonie. Znano pięć gatunków mirobalan: myrobalana inda vel nigra, myrobalana citrina vel flava, myrobalana chebula, myrobalana emblica i myrobalana bellerica. Wszystkie te gatunki, chociaż różniły się od siebie wyglądem i niektórymi właściwościami, używane były przede wszystkim jako lek silnie przeczyszczający.
20 Centaurea rhaponticum L. (Rhaponticum scariosum La) lub Rheum palmatum Moench – rzewień, rabarbar. Nie rozróżniano gatunków rzewienia. Najwartościowszy pod względem leczniczym pochodził z Chin, inne gatunki uprawiane były w Europie. Znane i cenione od starożytności były kłącza rzewienia. Miały zastosowanie jako środek przeczyszczający, pobudzający łaknienie i wzmacniający, lekko żółciopędny i moczopędny.
21 Aloe spp., może Aloe succotrina Lam. – aloes, czarna Helena. Od starożytności sok z liści aloesu jest jednym z najpopularniejszych leków. Opisywany wielokrotnie, najobszerniej przez Johannesa Mesue. Znano trzy jego rodzaje: żółty zwany Aloe succotrina, najwyżej ceniony, następnie podobny kolorem do wątroby Aloe epatica oraz najmniej ceniony czarny i gorzki zwany Aloe caballina. Stosowano lek w połączeniu z mlekiem i miodem, przy chorobach nerek i przewodu moczowego, jako środek żółciopędny i przy wielu innych dolegliwościach.
22 Viola odorata L. – fiołek pachnący. Syrop, jak również napar z kwiatów fiołka stosowano jako środek lekko przeczyszczający, usypiający i uśmierzający bóle głowy, również dobry na zapalenie płuc, szczególnie u małych dzieci oraz w wielu innych chorobach. Syrop fiołkowy nadawał lekom przyjemny smak i zapach.
23 Rosa L. – róża. Najwyżej ceniono ciemno-czerwone płatki z róży, którą dziś identyfikujemy jako Rosa centifolia L., ale zbierano również płatki innych gatunków róż, o kwiatach białych, różowych i czerwonych, m.in. z Rosa gallica L.
24 Cicer arietinum L. – ciecierzyca pospolita, z rodziny motylkowatych, uprawiana jako roślina pastewna na obszarze śródziemnomorskim.
25 Pisum sativum L. – groch zwyczajny; obie te rośliny były powszechnie znane, rosły obficie na terenie śródziemnomorskiej Europy i południowo-zachodniej Azji. Na podobieństwo kształtu i wielkości ich nasion, lekko spłaszczonych lub okrągłych, Kopernik, jak również wielu innych autorów, zaleca formować pigułki.
