Biblioteka Kopernika

Ważnym śladem edukacji i zainteresowań autora De revolutionibus były jego książki. Niestety, większość z nich uległa jednak rozproszeniu lub zniszczeniu.

Pojedyncze woluminy przeszły zapewne na własność krewnych i przyjaciół Kopernika, jednak większa część księgozbioru trafiła do biblioteki kapitulnej we Fromborku. Podzieliła ona losy innych warmińskich kolekcji wywiezionych do Szwecji w XVII i na początku XVIII w. przez wojska Gustawa Adolfa i Karola XII. Część z nich przekazana została Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, ale niektóre cenniejsze egzemplarze zachowano w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie, inne zaś otrzymali urzędnicy i dowódcy wojskowi. Nie wiadomo, ile z książek Kopernika sprzedano na rozlicznych aukcjach, a ile uległo zniszczeniu.

Kolejne straty spowodowało celowe lub bezmyślne zacieranie pierwotnych znaków proweniencyjnych właścicieli książek. Niepowetowane szkody spowodowała także zapoczątkowana w XIX w. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali akcja rozdzielanie dawnych klocków i oprawianie na nowo poszczególnych tytułów. Obecnie tylko jedenaście woluminów nosi wyraźne znaki własnościowe Kopernika. Inne natomiast egzemplarze identyfikowano wyłącznie na podstawie znajomości cech charakteru pisma astronoma i pozostawionych przez niego notatek marginalnych. 

Zasłużony kopernikolog niemiecki Leopold Prowe (1821–1887) odnalazł w 1853 r. osiem woluminów, zawierających 15 książek fromborskiego astronoma. Sześć innych klocków kopernikańskich (złożonych z 10 tytułów) zidentyfikował w 1875 r. Maximilian Curtze (1837–1903). Na początku XX w. krakowski kopernikanista Ludwik Antoni Birkenmajer (1855–1929) przypisał autorowi De revolutionibus aż 90 tytułów, oprawionych w 48 klockach. Podobnie sądził Leonard Jarzębowski, który w 1971 r. scharakteryzował 49 woluminów zawierających 81 książek należących niegdyś do kanonika warmińskiego. Znacznie ostrożniejsi byli badacze niemieccy, np. Ernst Zinner (1943) czy Bernhard-Maria Rosenberg (1972). Pierwszy z nich ograniczył liczbę książek Kopernika do 40, a drugi do 44 tytułów. Jeszcze ostrożniej wypowiadał się Paweł Czartoryski, który w 1978 r. przypisał autorowi De revolutionibus zaledwie 32 egzemplarze, oprawione w 18 woluminach. Ostatnio jednak zidentyfikowano co najmniej jedenaście innych czytanych przez fromborskiego astronoma prac. 

Pierwsze znane książki Kopernika pochodzą z czasów studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim i we Włoszech, a dowodzą jego szczególnego zainteresowania naukami matematyczno-astronomicznymi oraz medycyną i prawem. Z okresu krakowskiego pochodzą dwa klocki zawierające cztery inkunabuły, w tym pierwszą edycję Euklidesa (Elementa geometriae, 1482), astrologiczne dzieło Albohazena Halego (In iudiciis astrorum, 1485) oraz Tabula astronomicae Alfonsa X (1490) i Tabulae directionum et profectionum wybitnego astronoma niemieckiego Jana Regiomontana (1490). Do tej ostatniej pracy Kopernik załączył szesnastokartkowy zeszycik (zw. od miejsca jego przechowywania Raptularzykiem uppsalskim), zawierający jego matematyczno-astronomiczne notatki sporządzone na przełomie 1494/1495 r. W Italii Kopernik nabył Epitoma in Almagestum Ptolemei Jana Regiomontana z 1496 r., jak i uchodzący w średniowieczu za źródło wiedzy o astronomii grecki poemat Aratosa z Solei Phenomena z 1499 r.

Z okresu studiów włoskich pochodzi także trzecie wydanie z 1486 r.  Kosmografii Ptolemeusza, omawiającej zasady konstruowania map. W Bolonii natomiast Kopernik zaopatrzył się w zbiory prawa rzymskiego (ius civile), jak choćby Digestum vetus (1486) i Digestum novum (1489) oraz Institutiones (1490), czy też zbiór nowych konstytucji Novellae (1494). Interesowały go również rozważania znakomitego legisty Ubaldisa de Baldusa na temat prawa rzymskiego (Lectura super I-IX Codicis, 1490) jak i prawa feudalnego średniowiecznej Europy Super usibus feudorum (1500). Kopernik miał także książki z dziedziny prawa kanonicznego (ius canonici), jednak żadna z nich nie została odnaleziona. W Padwie Kopernik nabył co najmniej pięć traktatów medycznych: Hugona Senensis (Super quarta Fen primi Canonis Avicennae, 1485), Joannesa Michaela Savonaroli (Practica medicinae, 1486), Valescusa Tarenty (Practica siue Philonium, 1490), Mateusza Silvaticusa (Liber pandectarum medicinae, 1498) oraz Chirurgię Piotra Argelatty z 1499 r. Z okresu włoskiego pochodzi także podręcznik teologiczny Sententiarum libri IV (ok. 1491) Piotra Lombarda oraz słownik grecko-łaciński Dictionarum graecum cum interpretatione latina Joannesa Crastonusa z lat 1499–1500. 

Mikołaj Kopernik nabywał książki również w czasie swego pobytu na Warmii. Niektóre służyły mu w praktyce lekarskiej, jak choćby medyczny klocek zawierający Breviarium practica medicinae (z ok. 1485 r.) Arnolda de Villa Nova czy Canonica de febribus (1487) Joannesa Michaela Savonaroli, a ponadto Consilia (1514) Bartholemeusa Montagnany Starszego. Trudno określić, kiedy fromborski astronom zakupił Pliniusza Secundusa Historia naturalis (1487) oraz Almagest (1515) Ptolemeusza, jak i Calendarium Romanum magnum (1515) Johannesa Stoefflera. Wiosną 1524 r. otrzymał natomiast od Bernarda Wapowskiego astronomiczne dziełko Johannesa Wernera z Norymbergi De motu octavae sphaerae, które zresztą niebawem poddał miażdżącej krytyce. 

Kopernik korzystał również z książek gdańskiego patrycjusza Hildebranda Ferbera, który po wybuchu rewolty w Gdańsku w 1526 r. schronił się w Lidzbarku na dworze swego brata – biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera. Być może właśnie po śmierci Hildebranda w 1530 r. fromborski astronom został właścicielem Calendarium (1492) Jana Regiomontana oraz Almanachu (1499) Jana Stoefflera i Jakuba Pflauma. Aż pięć książek Kopernik otrzymał od Jerzego Joachima Retyka, który wiosną 1539 r. zjawił się na Warmii. Były to dwie pierwsze wydrukowane w Bazylei greckie edycje Eukleidu Stoicheion (1533) Euklidesa oraz Magne Constructionis (1538) Ptolemeusza. Z darowizny Retyka pochodzą też trzy norymberskie druki: Optyka (1535) Witelona, De triangulis omnimodis (1533) Jana Regiomontana oraz Instrumentum primi mobilis (1534) Piotra Apiana, do którego dołączono rozprawę Gebri filii Affla De astronomia libri IX. 

Mikołaj Kopernik posiadał z pewnością prace Jerzego Joachima Retyka oraz swoich konfratrów i przyjaciół, np. antyluterańskie pisemko Tiedemanna Giesego Anthelogikon, jednak do tej pory żadnej z nich nie odnaleziono. Niewątpliwie zachowane do dzisiaj egzemplarze stanowią tylko fragment całości dawnego zbioru Kopernika, szacowanego w przybliżeniu na około 100–150 woluminów. 

Większość ocalałych woluminów nosi ślady pilnej lektury fromborskiego kanonika i dowodzi, że do zakupionych w różnych okolicznościach książek wielokrotnie powracał. Pozostawione na marginesach zadrukowanych kart zapiski umożliwiają również poznanie erudycji autora De revolutionibus oraz zrozumienie poszczególnych etapów jego wnioskowania i drogę dochodzenia do prawdy. 

 

Literatura 

1. Czartoryski Paweł, The Library of Copernicus, in: Science and History. Studies in Honor of Edward Rosen („Studia Copernicana”, XVI), Wrocław 1978, s. 355–398. 
2. Flis Stanisław, Kopernikowski inkunabuł medyczny w Olsztynie, w: Kopernik na Warmii. Życie i działalność publiczna. Działalność naukowa. Środowisko. Kalendarium, red. Janusz Jasiński, Olsztyn 1973, s. 327–346. 
3. Goddu André, Copernicus`s Annotations: Revisions of Czartoryski`s „Copernicana”, „Scriptorium. International Review of Manuscript Studies”, Vol. 58: 2004, p. 2, s. 202–226.
4. Jarzębowski Leonard, Biblioteka Mikołaja Kopernika, Toruń 1971.