Biogram naukowy

Urodzony 19 II 1473 r. był najstarszym synem ławnika toruńskiego Mikołaja (zm. po 18 VII 1483 r.) i Barbary Watzenrode, córki bogatego patrycjusza Łukasza Watzenrodego (zm. 1462).

Przodkowie Kopernika wywodzili się ze Śląska, a jego ojciec był najpierw mieszczaninem krakowskim i wzbogacił się na handlu miedzią z Gdańskiem. Dopiero ok. 1455 r. osiadł w Toruniu, gdzie w 1458 r. otrzymał obywatelstwo jako kupiec, a później został ławnikiem Starego Miasta. Przyszły astronom miał brata Andrzeja oraz dwie starsze siostry: Barbarę, która została ksienią benedyktynek w Chełmnie, oraz Katarzynę, żonę ławnika toruńskiego Bartłomieja Gertnera (Gärtnera).

Kopernik ochrzczony został w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (obecnie bazylika św. Janów), w tamtejszej szkole parafialnej pobierał również pierwsze nauki. Po przedwczesnej śmierci ojca edukacją synów zmarłego zajął się brat matki, Łukasz Watzenrode (1447–1512), który w 1489 r. został biskupem warmińskim. On też wysłał obu siostrzeńców jesienią 1491 r. na uniwersytet krakowski, gdzie Kopernik zapewne do 1495 r. zdobywał wiedzę z dziedziny nauk matematycznych i przyrodniczych. Od jesieni 1496 r. do lata 1501 r. Kopernikowie studiowali prawo w Bolonii, co miało ich przygotować do kariery duchownej. Dzięki staraniom wuja otrzymali również kanonie warmińskie we Fromborku (Mikołaj w 1497, a Andrzej w 1499 r.) i odtąd mogli kształcić się na koszt kapituły.

Niewiele jednak wiadomo o przebiegu edukacji prawniczej młodszego brata Kopernika. Wprawdzie w końcu lipca 1501 r. otrzymał on zgodę kapituły na kontynuowanie nauki we Włoszech, jednak niebawem ciężko zachorował (lepra) i zmarł w 1518 r. Mikołaj Kopernik był natomiast pilnym studentem, chociaż nie wiadomo, kiedy uzyskał stopień magistra sztuk wyzwolonych. Zaliczył później przewidziane programem wszystkie przedmioty z dziedziny prawa rzymskiego i kanonicznego. Uczył się także języka greckiego, ale przede wszystkim poświęcił się ukochanej astronomii. Nawiązał wówczas bliższy kontakt z profesorem Dominikiem Marią Novarą (1454–1504) i wspólnie z nim przeprowadzał obserwacje astronomiczne. Kontynuował je w 1500 r. w Rzymie, gdzie miał również wygłaszać prywatne wykłady, wyrażające krytycyzm wobec systemu geocentrycznego. 

W 1501 r. Kopernik przyjechał na krótko na Warmię i 27 lipca uzyskał zgodę kapituły na dwuletnie studia medyczne w Italii. Wybrał wówczas słynny z wysokiego poziomu wiedzy lekarskiej uniwersytet padewski, gdzie przebywał od jesieni 1501 r. do lata 1503 r., ale nie uzyskał tam stopnia naukowego. Przynaglany do powrotu wyjechał do pobliskiej Ferrary, gdzie 31 V 1503 r. zdobył stopień doktora prawa kanonicznego. Jeszcze w tym samym roku powrócił do Prus i początkowo zamieszkał na dworze lidzbarskim Łukasza Watzenrodego, któremu zawdzięczał scholasterię św. Krzyża we Wrocławiu (1503), a następnie zgodę papieża Juliusza II na przyjęcie w przyszłości dwóch innych beneficjów (1508).

Watzenrode pragnął dla swego siostrzeńca wielkiej kariery kościelno-politycznej i zapewne marzył o objęciu przez niego w przyszłości tronu biskupiego w Lidzbarku. Kopernik nie spełnił jednak pokładanych nadziei wuja, nie przyjął też wyższych święceń. Wolał poświęcić swój wolny czas umiłowanej astronomii i ok. 1509 r. sformułował pierwszy zarys swojej teorii budowy świata tzw. Commentariolus  (Komentarzyk o hipotezach ruchów niebieskich), który w formie rękopiśmiennej trafił do wielu uczonych i rozsławił imię Kopernika w całej Europie. Jego umiejętności i doświadczenie zauważone zostały nawet w dalekim Rzymie, skąd w połowie 1513 r., podobnie jak wielu innych matematyków, otrzymał od biskupa fossombrońskiego Pawła z Middelburga zaproszenie do udziału w pracach nad reformą kalendarza juliańskiego. Fakt ten przyspieszył decyzję astronoma o zbudowaniu w ogrodzie swojej kurii we Fromborku stanowiska obserwacyjnego (pavimentum). Wiadomo również, że odpowiedział on na apel z Wiecznego Miasta i o projekcie reformy złożonym przez Kopernika został w 1516 r. powiadomiony papież Leon X, ale do dzisiaj jego propozycja nie została odnaleziona. 

W imieniu swoich fromborskich konfratrów Kopernik dbał przede wszystkim o finanse i sprawną administrację dóbr kapitulnych i pełnił niemal aż do śmierci przez wiele lat szereg najważniejszych funkcji, np. wizytatora, kanclerza, administratora, opiekuna stołu kapitulnego, przełożonego kasy budowlanej katedry, egzekutora testamentów, a nawet generalnego administratora biskupstwa warmińskiego po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego w 1523 r. W czasie wojny polsko-krzyżackiej zasłużył się szczególnie obroną zamku olsztyńskiego, a po zawarciu pokoju krakowskiego i sekularyzacji Prus Krzyżackich w 1525 r. troszczył się o odbudowę życia gospodarczego Warmii, zasiedlanie opuszczonych gruntów i zagospodarowanie nieużytków, a jednocześnie dbał o utrzymanie dobrosąsiedzkich stosunków z księciem Albrechtem. Opracował również kilka wersji traktatów o naprawie monety pruskiej (1517, 1519, 1526) i uczestniczył w dyskusjach stanów pruskich nad reformą monetarną. Był ponadto kartografem i cenionym lekarzem, a także próbował swoich umiejętności jako tłumacz greckich tekstów literackich bizantyjskiego pisarza Teofilakta Symokatty. Osoba Kopernika była tak znana, że po śmierci biskupa Maurycego Ferbera w 1537 r. wpisany został przez króla Zygmunta Starego na listę czterech kanoników, z których kapituła wybrać miała następnego ordynariusza. 

Obciążony wieloma obowiązkami Kopernik nie zaprzestał jednak prowadzenia badań astronomicznych i około 1530 r. przygotował pierwszą redakcję swego obszernego traktatu o ruchu Ziemi De revolutionibus. Mimo zachęty najbliższych przyjaciół, a przede wszystkim Tiedemanna Giesego (1480–1550) oraz życzliwego zainteresowania uczonych z całej Europy, w tym również dworu papieskiego, Kopernik nie odważył się na upowszechnienie wyników swojej pracy, przeczących świadectwu zmysłów i literze Pisma Świętego.

Na zmianę decyzji wpłynął dopiero entuzjazm i pomoc młodego matematyka z Wittenbergi, Jerzego Joachima Retyka (1514–1574), który w maju 1539 r. przybył do Fromborka. Był to trudny okres w życiu astronoma, oskarżonego właśnie o pożycie w konkubinacie z własną gospodynią Anną Schilling, którą ostatecznie zmuszono do opuszczenia Fromborka. Kopernik skorzystał więc chętnie z zaproszenia biskupa chełmińskiego Tiedemanna Giesego do Lubawy i wspólnie z Retykiem spędził tam całe lato. To zapewne wówczas wyraził zgodę na ogłoszenie przez Retyka streszczenia swego dzieła w postaci krótkiego traktatu Narratio prima (Opowieść pierwsza). Opublikowany w gdańskiej oficynie Franciszka Rhodego w 1540 r. tekst wzbudził ogromne zainteresowanie świata nauki i już w następnym roku pracę przedrukowano w Bazylei. Retyk pomagał również „swemu mistrzowi” przy wprowadzaniu do tekstu koniecznych uzupełnień oraz stosownych poprawek. Kopernik zlecił mu także druk dzieła w norymberskiej oficynie Jana Petreiusa. Warto dodać, że na karcie tytułowej pracy astronom fromborski zaraz po nazwisku umieścił wyjaśnienie swego pochodzenia: Nicolai Copernici Torinensis [to jest „z Torunia”]. 

Złożony z sześciu ksiąg obszerny traktat (liczący 400 stron rękopisu) De revolutionibus, tworzony między 1515 a 1530 r., a uzupełniany i korygowany w ciągu następnego dziesięciolecia, poprzedzony został przedmową autora oraz listem dedykacyjnym do papieża Pawła III, w którym przekonywał adresata o słuszności heliocentrycznej teorii. Pierwsza księga zawierała uzasadnienie centralnego położenia Słońca oraz potrójnego ruchu Ziemi, uzupełnione wykładem trygonometrii płaskiej i sferycznej oraz wyliczoną przez Kopernika tablicą dziesiętnej funkcji sinus. Pozostałe natomiast przeznaczone były dla matematyków i astronomów, toteż poruszały znane tylko specjalistom problemy astronomii sferycznej, teorii precesji, ruchu Księżyca (i metody obliczania zaćmień) oraz teorii ruchu planet. 

Niestety z powodu nieobecności Retyka, który jako wykładowca matematyki przebywał w Lipsku i nie był w stanie dopilnować publikacji „swego pana nauczyciela”, wydrukowane przed 21 III 1543 r. dzieło ukazało się pod zmienionym tytułem (De revolutionibus orbium coelestium). Zawierało ponadto anonimową przedmowę pióra teologa luterańskiego Andrzeja Osiandra, sprowadzającą teorię astronoma fromborskiego do hipotezy i to w przeciwieństwie do stanowiska autora wyrażonego w liście dedykacyjnym do papieża. Ciężko chory Kopernik prawdopodobnie nie był już w stanie przeczytać książki, ponieważ na początku grudnia 1542 r. doznał udaru mózgu i paraliżu lewego boku. Zm. 24 V 1543 r. i pochowany został w katedrze fromborskiej. 

Obraz Aleksandra Lessera namalowany na 400-lecie urodzin Kopernika (1873)

O usunięcie fałszerstwa Osiandra starali się później bezskutecznie Tiedemann Giese i Jerzy Joachim Retyk, którzy przygotowali również osobne życiorysy Kopernika (obecnie zaginione). Mimo silnej opozycji teologów protestanckich i katolickich traktat De revolutionibus cieszył się dużym zainteresowaniem w kręgach uczonych w całej Europie, toteż niebawem ukazało się jego drugie (Bazylea 1566) i trzecie wydanie (Amsterdam 1617). Dopiero wpisanie dzieła w 1616 r. do Indeksu Ksiąg Zakazanych zahamowało recepcję myśli Kopernika w kręgach katolickich. Podobnie w świecie protestanckim aż do XVIII w. trwały dyskusje na temat prawdziwości teorii heliocentrycznej. Pierwsze polskie tłumaczenie O obrotach Jana Baranowskiego ukazało się dopiero w 1854 r. w Warszawie. Autograf dzieła Kopernika przechowywany jest obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Tekst napisany został, podobnie jak inne jego prace, po łacinie, która w XV i XVI w. była językiem elit. Tego samego języka Kopernik używał w korespondencji najczęściej, jedynie do księcia Albrechta oraz wielkich miast pruskich zwracał się po niemiecku. Kopernik dobrze opanował grekę i zapewne znał język polski, którym posługiwał się w czasie objazdu dóbr kapitulnych i w rozmowach ze sprowadzanymi z Mazowsza osadnikami. 

 

Literatura 

1. Bibliografia kopernikowska 1509–1955, opr. Henryk Baranowski, Warszawa 1958; Bibliografia kopernikowska, II: 1956–1971, opr. Henryk Baranowski, Warszawa 1973; Bibliografia kopernikowska, III: 1572–2001), opr. Henryk Baranowski, przy współpracy Jolanty Goławskiej, Toruń 2003. 
2. Borawska Teresa, Rietz Henryk, Mikołaj Kopernik i jego świat, Toruń 2015. 
3. Carrier Martin, Nikolaus Kopernicus, München 2001. 
4. Gingerich Owen, An annotated Census of Copernicus` De revolutionibus (Nuremberg, 1543 and Basel, 1566), Leiden-Boston-Köln 2002. 
5. Gingerich Owen, MacLachlan James, Mikołaj Kopernik. Gdy Ziemia stała się planetą, przełożył Jarosław Włodarczyk, przedmowa Jacek Jezierski, posłowie Jerzy Gąssowski, Pułtusk 2005.