Losy autografu „De revolutionibus”

Nie wiemy, niestety, czy zabrany jesienią 1541 r. przez Jerzego Joachima Retyka do Norymbergi rękopis De revolutionibus, który stał się podstawą pierwszego wydania tego dzieła, sporządzony został własnoręcznie przez fromborskiego astronoma.

Podobnie trudno jest określić, kto dokonał odpisu dzieła Kopernika zamówionego w końcu 1536 r. przez kardynała kapuańskiego Mikołaja Schönberga. Na pewno jednak obydwie kopie powstawały pod nadzorem autora i były przez niego starannie sprawdzane. Wnikliwa analiza znaków wodnych papieru z ocalałego do dzisiaj autografu De revolutionibus (zwanego przez Ludwika Antoniego Birkenmajera "autorskim czystopisem") dowodzi, że rękopis ten ukończony został w czasie pobytu Retyka na Warmii w l. 1540–1541. Uzupełniony później o przedmowę autora oraz jego list dedykacyjny do papieża Pawła III, jak również stosowne poprawki, rękopis pozostał w domu Kopernika aż do jego śmierci. Liczył łącznie 213 kart, w tym 212 zapisanych. Dzieło opublikowane wiosną 1543 r. w Norymberdze różniło się jednak znacznie od omawianego autografu. Oryginalną przedmowę Kopernika zastąpiono bowiem tekstem Andrzeja Osiandra, sprowadzającym teorię fromborskiego astronoma do hipotezy. Przyjaciel zmarłego w tym czasie autora De revolutionibus, Tiedemann Giese podjął natychmiast próbę przywrócenia pierwotnej przedmowy. Zapewne wówczas też przesłał rękopis dzieła Retykowi, który czuwać miał nad nową edycją traktatu swego mistrza.

Wobec niepowodzenia starań przyjaciół Kopernika nieoprawny autograf De revolutionibus towarzyszył Retykowi aż do jego zgonu 4 XII 1574 r. w Koszycach. Odziedziczony przez ucznia i współpracownika Retyka, Walentyna Otho (ok. 1545 – ok. 1602), późniejszego profesora w Heidelbergu, bezcenny rękopis De revolutionibus przeszedł 19 XII 1603 r. na własność heidelberskiego profesora orientalisty Jakuba Christmanna (1554–1613). Już wówczas brakowało w nim karty tytułowej. Przez jakiś czas dzieło Kopernika użytkowane było przez profesora matematyki Simona Petiscusa, który w 1604 r. oprawił je w tekturę sklejoną z makulatury. Niebawem jednak w 1608 r. wróciło do Christmanna, a po jego śmierci wdowa sprzedała je 17 I 1614 r. za "godziwą cenę" ówczesnemu studentowi uniwersytetu heidelberskiego, Janowi Amosowi Komeńskiemu (1592–1670). Być może autograf towarzyszył słynnemu pedagogowi w czasie jego pobytu w Polsce w latach 1626–1656.

Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach rękopis De revolutionibus trafił do biblioteki śląskiego hrabiego Ottona von Nostitz (1608–1665). Obecność autografu w jego zbiorach potwierdza sporządzony w dniu 5 X 1667 r. inwentarz Biblioteki Nostitzów znajdującej się wówczas na zamku w Jaworze Śląskim. Przeniesiony później wraz z całym księgozbiorem do pałacu w Pradze autograf De revolutionibus pozostawał w posiadaniu Nostitzów przez blisko 300 lat.

Pierwsza drukowana wiadomość o autografie Kopernika pojawiła się w 1788 r. w opisie cennych zbiorów bibliotek praskich pióra F. K. Hirschinga, jednak opinię publiczną na ziemiach polskich zelektryzowała dopiero informacja Karola Amerlinga z 1840 r. Omawiany w wielu artykułach prasowych autograf De revolutionibus wzbudził zrozumiałe zainteresowanie kopernikologów, a szczególnie dyrektora obserwatorium astronomicznego Jana Baranowskiego, który w 1854 r. w Warszawie jako pierwszy wydał polski przekład wielkiego dzieła. Znalazła się w nim nieznana dotąd przedmowa Kopernika do księgi pierwszej, pominięta w 1543 r. przez norymberskich wydawców.

Autograf fromborskiego astronoma wykorzystany został również przez Maksymiliana Curtzego w toruńskiej edycji De revolutionibus z 1873 r., a jego pierwszą fototypiczną reprodukcję opublikowali F. i K. Zellerowie w 1944 r. w Monachium.

Po upaństwowieniu biblioteki Nostitzów w 1945 r. rękopis znajdował się w zbiorach Biblioteki Muzeum Narodowego w Pradze skąd w 1953 r. wypożyczony został do Warszawy na wystawę zorganizowaną z okazji obchodów rocznicy kopernikańskiej. Następnie 5 VII 1956 r. władze Czechosłowacji ofiarowały bezcenny zabytek w darze narodowi polskiemu. Wkrótce potem, 25 IX 1956 r., autograf De revolutionibus przekazany został krakowskiej Bibliotece Jagiellońskiej, w której zbiorach pozostaje do dzisiaj oznaczony sygnaturą BJ 10 000.

 

Literatura

1. Copernicus Nicolaus, De revolutionibus. Faksimile des Manuscriptes (Nicolaus Copernicus Gesamtausgabe, I), Hildesheim 1974.
2. Zathey Jerzy, Analiza i historia rękopisu „De revolutionibus”, w: Rękopis dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach”. Faksimile, Warszawa–Kraków 1972, s. 1–39.