Recepty

Drobne recepty

Drobne recepty zapisane własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika

Oryginał: Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala, sygn. Obr. 42:52: Bartholomaeus Montagnana, Consilia medica; Antonius Cermisonus, Consilia; Franciscus Cavalla, Tractatus de animali theriaca, Venetiis, Simon de Luere 1514, nota na k. 406r.

Prezentowany zbiór obejmuje recepty zapisane własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika na jednej z końcowych kart używanej przez niego księgi medycznej. Recepty te dotyczą chorób nerek i przewodu moczowego. Ich składnikami są głównie części roślin uprawianych lub rosnących dziko w Europie.

Źródło:

Kopernik Mikołaj, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.

[Recepta 1]

Porada przeciwko wydalaniu krwi z moczem i jej krzepnięciu w pęcherzu według Jana Mateusza Wielkiego z Mediolanu

Są środki czyszczące.

Wymioty. Zatem weź sześć drachm świeżego ekstraktu strączyńca, dwie drachmy lipośliwek, wymieszaj i zrób y nich glinkę.

[Recepta 2]

Wyrównywanie humorów

Weź pół uncji syropu fiołkowego, pół uncji dymnicy pospolitej, po trzy uncje dekotu z nasion malwy, z prawoślazu, łuskanego jęczmienia i miechunki rozdętej, zrób syrop. Tak samo weź syrop różany z dekotem hyzopowym.

[Recepta 3]

To, co przynosi ulgę nerkom i wątrobie

Weź pół drachmy diarodonu, jedną drachmę kołaczków z nasionami szczawiu, po skrupule nasion malwy i prawoślazu, rozpuszczonego w wodzie piołunowej białego cukru, zrób konfekt.

[Recepta 4]

Weź pięć uncji letniego mleka owczego, pół uncji palonego cukru, zmieszaj; do picia albo wydalenia lewatywy przeciw nadmiarowi [humorów]. Tak jak żelazna tifera jest ściągana na sposób fenicki.

[Recepta 5]

To samo na wątrobę

Weź po jednej garści kwiatów rumianku, róży, piołunu i palczatki wełnistej, po jednej drachmie żółtego sandałowca, spodium i spikandra, utłucz i włóż do lnianych woreczków, które będziesz przykładał w chore miejsce.

[Recepta 6]

Na nerki (nadnercza)

Weź po pół uncji olejku różanego, fiołkowego i piołunowego, mniej niż jeden skrupuł wosku pszczelego i octu, zrób maść.

[Recepta 7a]

Na krzepnięcie krwi

Weź po jednej garści rumianku, pomurnika i ziela starca zwyczajnego, pół garści kwiatów kopru; wygotuj, nasącz tym gąbkę i zrób z tego kompres na części pęcherza (moczowego).

[Recepta 7b]

Weź ile trzeba: olejku z gorzkich migdałów, z lilii białej i ze skorpionowego ziela, zrób z tegoż płyn, jeśli nie wchodzi wystarczająco przez cewnik.

[Recepta 8]

Weź jedną drachmę podpuszczki zajęczej i ile trzeba oleju z ziela skorpionowego na maść na kość łonową.

Tak samo jedną drachmę podpuszczki zajęczej i po pół uncji wody rumiankowej i chrzanowej.

Tak samo silnego oleju laurowego.

Tak samo zrób plaster. Weź jedną garść ruty, pół garści kminku, librę wina, dwie uncje olejku laurowego, ugotuj.

[Recepta 9]

Syrop przydatny przy oddawaniu krwi z moczem

Weź po pół garści babki lancetowatej i jej nasion, nasion portulaka, mirtu, końcówek winorośli, po dwie drachmy lukrecji, anyżu i fenkuła, po pół drachmy nasion maku białego i sałaty. Ugotuj w czterech librach wody do średniego ugotowania. Z jedną librą cukru białego zrób syrop. Dodaj jedną uncję z proszkiem przygotowanym z pół skrupułu ziemi armeńskiej, bursztynu i ziemi pieczętnej.

Przekład Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej

[Recepta 1]

Consilium contra mictum sanguinis et eius congelationem in vesica¹ per Joannem Mattheum de Gradi Mediolanensem².

Diuertentia sunt³.

Vomitus. Item recipe cassie fistule⁴ nouiter extracte drachmas vj, pulparum sebestinj⁵ drachmas ij, misce et fiat bolus.

[Recepta 2]

Adequatio humorum.

Recipe syrupum violarum⁶ unciam 1 semis, fumi terre⁷ uncie semis, aquarum decoctionis seminis maluarum⁸, altee⁹, ordei¹⁰ excorticatj, alkakengj¹¹ ana uncias iij, fiat syrupus. Item recipe syrupum rosatj¹² cum aqua decoctionis hysopi¹³.

[Recepta 3]

Confortancia renum et epatis.

Recipe specierum diarodon abbatis¹⁴ drachmam j semis, trociscorum de spodio¹⁵ cum semine acetose¹⁶ drachmam j, seminis maluarum, althee¹⁷ ana scrupulum j, zuccarj albj¹⁸ in aqua absintj dissolutj¹⁹, fiat confectio²⁰.

[Recepta 4]

Recipe lactis ovillj uncias v adhuc tepidj, zuccari prius cocti uncie semis, misce; pro haustu vel clisteri expulsis prius superfluitatibus. Item trifera ferrata²¹ ex arte phenonis est

constrictiuum.

[Recepta 5]

Item pro epate.

Recipe florum camomille²², rosarum²³, absintij²⁴, schinantij²⁵ ana manipulum j, sandalli citri²⁶, spodij²⁷, spice²⁸ ana drachmam j, contundantur grosso modo et fiat sacculus²⁹.

[Recepta 6]

Pro renibus.

Recipe oleorum rosarum³⁰, violarum³¹, absintij³² ana uncie semis, cere modicum³³ et acetj³⁴ parum minime scrupulum j, fiat unguentum.

[Recepta 7]

Pro sanguine congelato³⁵

Recipe camomille³⁶, parietarie³⁷, senationij³⁸ ana manipulum j, florum anetj³⁹ manipuli semis; coquuntur et fiat ex his fomentatio cum spongia circa partes vesice.

[Recepta 7a]

Recipe oleorum amigdalarum amararum⁴⁰, liliorum alborum⁴¹, scorpioide⁴² ana quantum satis, fiat inmictio ibidem quod si non sufficit iniciatur per syringam⁴³.

[Recepta 8]

Recipe⁴⁴ coaguli leporis⁴⁵ drachmam j, olej scorpioidi⁴⁶ quantum satis pro unctionij super pectine⁴⁷.

Item coagulj leporis drachmam 1, aquarum camomille⁴⁸, raphanj⁴⁹ ana unciam j semis.

Item oleum laurinum⁵⁰ valet.

Item emplastrum factum. Recipe rute⁵¹ manipulum j, ciminj⁵² manipuli semis, vini libram j, olei laurini uncias ij, coquantur.

[Recepta 9]

Syrupus utilis mingendo sanguine.

Recipe plantaginis⁵³ et seminis eius, seminis portulacarum⁵⁴, mirtillorum⁵⁵, extremitatum viti⁵⁶ ana manipuli semis, liquiritie⁵⁷, seminis anisi⁵⁸, feniculj⁵⁹ ana drachmas ij, seminis papaueris albi⁶⁰, lactuce⁶¹ ana drachmam j semis. Coquantur in libris iiij aque ad consumptionem medietatis. Cum libra j zuccari albi, fiat syrupus. Da unciam j cum puluere quod sequitur scrupulus i semis boli armeniaci⁶², carabe⁶³, terre sigillate⁶⁴.

Opracowała Małgorzata Goliska-Gierych

¹ Nasuwa się przypuszczenie, że Kopernik za jedną z przyczyn tworzenia się kamieni uważał nadmiar krwi lub zepsutą krew w pęcherzu. Złogi krwi krzepnąc zamieniają się w kamienie.
² Gianmatteo Ferrari de Gradi z Mediolanu, profesor medycyny na Uniwersytecie w Pawii w latach 1432–1472, autor trzech prac: pierwsza – Expositiones super vigesimam secundam fen tertii canonis Avicennae (Mediolan 1494 r.) – miała trzy wydania; druga – Consilia, doczekała się siedmiu wydań (pierwsze znane wydrukował Damian de Comphalonieiis, drugie ukazało się w Pawii 1482 r., a następne bez miejsca i daty druku, dwa wydania Pawia 1501, Wenecja 1514, Wenecja 1521 oraz Lyon 1521). Kopernik prawdopodobnie znał traktat Macieja de Gradi, gdyż na k. 406r książki B. Montagnany cytuje jedną z jego rad. Consilia cieszyły się popularnością, skoro kolejne wydania zostały zaczytane i do dziś na świecie zachowało się w bibliotekach tylko kilkanaście egzemplarzy różnych wydań tego tytułu. Trzecią i najpopularniejszą pracą Jana Macieja de Gradi była Practica. Znamy dziś dziewięć jej wydań z lat 1462–1560.
³ Wśród rodzajów środków leczniczych średniowiecza trudno odnaleźć termin divertentia. J. Plezia, Słownik łaciny średniowiecznej, t. III, z. 5 jako jedno ze znaczeń słowa diversio, -onis podaje: medyczny środek przeczyszczający (medicamentum purgatorium). Divertentia użyte tu przez Kopernika potwierdzałoby to znaczenie i rozszerzało je: środki wywracające, usuwające dwiema drogami purgativa (przeczyszczająca) i emetica (wymiotna) równocześnie. Prawdopodobne również, że termin ten jest synonimem emetica.
⁴ Cassia fistula L. – kasja powidlana, strączyniec: drzewo azjatyckie, którego strąki i nasiona były popularnym środkiem przeczyszczającym.
⁵ Sebestae, sebesten, sebestes (Cordia myxa L.) – lipośliwki, śliwki perskie. Używał ich Tomasz z Wrocławia w XIV w. (Practica medicinalis, s. 119, 199, 360, 438). Sebesteny stosowano w chorobach jamy brzusznej, przeciw zapaleniu pęcherza moczowego i nerek. Pulpa to miąższ, miazga owocu, lecz także miąższ owocowy zagęszczony i utrwalony przez przesmażanie z cukrem, powidło.
⁶ Viola odorata L. – fiołek pachnący. Syrop, jak również napar z kwiatów fiołka stosowano jako środek lekko przeczyszczający, usypiający i uśmierzający bóle głowy, również dobry na zapalenie płuc, szczególnie u małych dzieci oraz w wielu innych chorobach. Syrop fiołkowy nadawał lekom przyjemny smak i zapach.
⁷ Fumaria officinalis L. – dymnica pospolita, roślina jednoroczna rosnąca na terenie całej Polski. Ziele dymnicy przyśpiesza ruch robaczkowy jelit, działa żółciopędnie i moczopędnie.
⁸ Malva silvestris L. – ślaz leśny, malwa dzika wzgl. Malva rotundifolia L. – ślaz drobnokwiatowy. Liście, kwiaty i korzenie zawierają śluzy i stosowane są jako lek m.in. przy chorobach przewodu pokarmowego i pęcherza moczowego. Kopernik natomiast stosuje nasiona, które prawdopodobnie nie mają wartości leczniczych.
⁹ Althaca officinalis L. – prawoślaz lekarski, ślaz. Bylina ta posiada bardzo ceniony w lecznictwie korzeń, zawierający śluzy i wiele innych wartościowych składników. Właściwości lecznicze mają również liście i kwiaty, dawniej jednak powszechnie stosowano nasiona. Prawoślazu używano przede wszystkim przy chorobach przewodu pokarmowego, lecz także w chorobach górnych dróg oddechowych oraz zewnętrznie na rany i wrzody.
¹⁰ Hordeum vulgare L. – jęczmień. Jęczmień łuskany, moczony uprzednio w wodzie, był stosowany przy chorobach układu pokarmowego.
¹¹ Physalis alkekengi L. – miechunka rozdęta. Lekiem w chorobach dróg moczowych były przede wszystkim owoce, choć stosowano również ziele.
¹² Rosa L. – róża. Najwyżej ceniono ciemno-czerwone płatki z róży, którą dziś identyfikujemy jako Rosa centifolia L., ale zbierano również płatki innych gatunków róż, o kwiatach białych, różowych i czerwonych, m.in. z Rosa gallica L.
¹³ Hyssopus officinalis L. – hyzop lekarski. Ziele hyzopu stosowano przy chorobach płuc, na kaszel, w anginie do płukania gardła; wywar z hyzopu z octem stosowano przy bólach zębów.
¹⁴ Diarodon (diarrhodon) abbatis byo to compositum (electuarium, species aromaticum) czyli lek złożony, którego skład oprócz surowca podstawowego – płatków róż – stanowiło ponad 30 simpliciów, czyli leków prostych, m.in. drzewo sandałowe, guma arabska, spika, kardamon, krokus, xyloaloes, goździki i inne rośliny jak również spodium, kość z serca jelenia i perły. Diarodon stosowano w chorobach wątroby, serca, w bólach żołądka, płuc i całego ciała.
¹⁵ Trochiscus, trociscus to rodzaj pastylki, dawniej po polsku nazywanej kołaczykiem. Spodium było to metallicum czyli lek mineralny, spotykane dość często w medycynie arabskiej i europejskiej do XVII w. Jego synonimy: Pompholix, Tutia, Antispodion. Był to zanieczyszczony tlenek cynku (ZnO) - biały proszek, zwany też po polsku białe nic lub biel cynkowa. Wydaje się, że stosowano je głównie jako odtrutkę na jadowite ukąszenia. Trochisci de spodio było to compositum skomponowane przez Jana Mesue. W jego skład oprócz spodium wchodziły m.in. nasiona portulaki, korzeń lukrecji, guma arabska i inne.
¹⁶ Rumex acetosa L. – szczaw zwyczajny. Właściwości lecznicze przypisywano zielu, korzeniom i nasionom. Sporządzano też wódkę szczawiową (aqua destillata acetosae). Stosowano szczaw w leczeniu świerzbu i liszajów, na ukąszenia węża, przy hemoroidach. Miał też łamać kamień w nerkach.
¹⁷ Zob. przyp. 8 i 9.
¹⁸ Arabowie pierwsi użyli cukru do poprawiania smaku leków; sporządzali syropy, ulepy, drażety.
¹⁹ Artemisia absinthium L. – bylica piołun. Lekiem było ziele o działaniu silnie moczopędnym, żółciopędnym i zwiększającym wydzielanie soków trawiennych. Stosowano odwar, wódkę i olejek piołunowy.
²⁰ Konfekt to jedna z dawnych postaci leku o dużej zawartości cukru. Wyglądem przypomina marmoladkę.
²¹ Znano co najmniej dwie trifery – leki złożone. Pierwsza, Trifera magna skomponowana przez Mikołaja Prepozyta zalecana była w chorobach kobiecych. Druga, cytowana w Dispensarium Coloniense, i zwana Tryphera minor phenonis prior Mesue, zbliżona była składem do opisanej w Antidotarium Nicolai tryfery zwanej tryphera saracenica. Trifera phenonis zalecana była szczególnie w chorobach wątroby. Składała się ze wszystkich pięciu gatunków mirobalan oraz kilkunastu innych simpliciów roślinnych pochodzących ze Wschodu. Potoczna nazwa trifera ferrata mogła pochodzić stąd, iż rozdrobnione i wymoczone w occie składniki suszono na rozgrzanej żelaznej płycie.
²² Matricaria chamomilla L. – rumianek pospolity. Jedna z najstarszych roślin lekarskich. Dawniej stosowano powszechnie nie tylko kwiaty, ale i ziele w różnych stanach zapalnych, m.in. w zapaleniu nerek i pęcherza moczowego.
²³ Zob. przyp. 12.
²⁴ Zob. przyp. 19.
²⁵ Schoenanthos, squinantium, iuncus Cymbopogon schoenanthus (L.) Spreng – palczatka wełnista. Kwiaty, nasiona i korzenie tej rośliny stosowano jako lek przeciwkrwotoczny i moczopędny, kwiaty miały posiadać moc łamiącą kamień w pęcherzu.
²⁶ Santalum album L. – sandałowiec. Do lecznictwa wprowadzili go Arabowie, którzy rozróżniali trzy jego odmiany: santalum robrom, santalum album i santalum pallidum czyli citrinum. Z drzewa otrzymywano bardzo cenny wonny olejek, stosowany m.in. przy osłabieniach.
²⁷ Spodium było to metallicum czyli lek mineralny, spotykane dość często w medycynie arabskiej i europejskiej do XVII w. Jego synonimy: Pompholix, Tutia, Antispodion. Był to zanieczyszczony tlenek cynku (ZnO) – biały proszek, zwany też po polsku białe nic lub biel cynkowa. Wydaje się, że stosowano je głównie jako odtrutkę na jadowite ukąszenia.
²⁸ Prawdopodobnie mowa o spica inda. Spica inda, spica indica, nardus indica – spika indyjska, spikanarda, nard kłosowy (Valeriana jatamansi Jones). Korzeń i kłącza tej rośliny były cennym lekiem uspokajającym i przeciwskurczowym, o podobnym działaniu, co europejski kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.).
²⁹ Lniane woreczki wypełnione mieszankami ziołowymi stosowano do przykładania na chore części ciała.
³⁰ Zob. przyp. 12.
³¹ Zob. przyp. 6.
³² Zob. przyp. 19.
³³ Cera – wosk pszczeli.
³⁴ Otrzymywano ocet poddając fermentacji stare wino. Nie był to czysty kwas octowy, ale jego roztwór wodny zanieczyszczony wieloma substancjami organicznymi. Stosowany był powszechnie przy wytwarzaniu leków jako rozcieńczalnik, substancja zakwaszajca, zmiękczająca itd.
³⁵ Zob. przyp. 1.
³⁶ Zob. przyp. 22.
³⁷ Parietaria officinalis L. – parietaria, pomurnik lekarski. Ziele tej rośliny posiada własności silnie moczopędne. Stosowane było przy chorobach nerek i przewodu moczowego, do okładów przy podagrze, a także do płukania gardła.
³⁸ Znane i stosowane były senecio maior – Senecio viscosus L. i senecio minor czyli Senecio vulgaris L. – starzec zwyczajny. Ziele, rzadziej kwiaty, stosowano przy bólach w jamie brzusznej.
³⁹ Anethum graveolens L. – koper ogrodowy. Stosowano kwiaty i nasiona jako lek mlekopędny, wiatropędny, moczopędny, przy zapaleniu oczu i wielu innych dolegliwościach. Mylono go prawdopodobnie z koprem włoskim (Foeniculum vulgare Mil.).
⁴⁰ Migdałom, owocom migdała zwyczajnego (Amygdalus communis L.), a zwłaszcza odmianie gorzkich migdałów przypisywano działanie przeczyszczające oraz podawano je w chorobach nerek i przewodu moczowego. Olejek z migdałów stosowano w tych samych chorobach.
⁴¹ Lilium candidum L. – lilia biała – lub Lilium regale L. – lilia królewska. Lekiem o wszechstronnym zastosowaniu były korzenie, liście, kwiaty i nasiona.
⁴² Trudno ustalić, o jaką roślinę tu chodzi. Możliwe, że to opisane już przez Dioscoridesa Scorpiurus sulcata L. lub Ornithopus scorpioides C, skorpionie ziele, albo też moszenek niedźwiadkowaty inaczej cieciorka niedźwiedziowata (Coronilla emerus L.), występująca obficie w Polsce.
⁴³ Cewniki, zwykle z brązu lub srebra, znane i stosowane były od staroytnoci. Służyły do opróżniania pęcherza moczowego, gdy występowało zatrzymanie moczu, jak również do wykonywania wlewek leczniczych do pęcherza. Termin syrinx, syringa oznaczał trzcinę, potem, prócz innych znaczeń, również strzykawkę i cewnik – zwany te inaczej catheter.
⁴⁴ Recepta dotyczy leku na skrzepniętą krew.
⁴⁵ Coagulum vitulinum jest to podpuszczka cielęca, enzym w błonie żołądka cielęcego. Rzadziej stosowano podpuszczkę zajęczą – coagulum leporis, jako najdelikatniejszą, przy biegunkach i w innych dolegliwościach, pijąc np. z winem i octem.
⁴⁶ Zob. przyp. 42.
⁴⁷ Pecten w sensie właściwym – grzebień. Jednakże R. Bobrowski (Lexicon latino-polonicum... z dodaniem wyrazów w naukach medycznych używanych..., Wilno 1841–1844, t. II, s. 315), podaje za Juvenalisem: pecten łono w ciele pod brzuchem, a wg M. Plezi (Słownik łacińsko-polski, t. IV, s. 57), to stary termin lekarski, oznaczający kość łonową, występujący u Celsusa, Pliniusza i Juwenalisa. Termin pecten spotyka się także w innych pracach medycznych średniowiecza, np. u Mikołaja z Polski (Brata Mikoaja z Polski pisma lekarskie, wyd. i objaśnił R. Ganszyniec, Poznań 1920, s. 150–151). Przy opisie chorób pęcherza pisze Mikołaj: ...nec urinam emittendo et quod calidis iuvatur et frigidis leditur; et si habet frigiditatem circa pectinem..., co wydawca przetłumaczył fałszywie: i gdy nie oddaje moczu, sprawiają ulgę rzeczy ciepłe a ból zimne; jeżeli jest zimny koło grzebienia...(!).
⁴⁸ Zob. przyp. 22.
⁴⁹ Armoracia lapathifolia Gilib. lub Cochlearia armoracia L. – chrzan. Korze stosowano jako środek pobudzający apetyt, w chorobach przewodu pokarmowego i jako lek moczopędny. Odwar zalecany był do płukania gardła.
⁵⁰ Olej laurowy, z wawrzynu szlachetnego – Laurus nobilis L., otrzymywano z wygotowanych w wodzie owocków.
⁵¹ Ruta graveolens L. – ruta zwyczajna lub Ruta montana L. – ruta ogrodowa. Surowcem były liście i nasiona. Stosowano ją jako środek moczopędny i żółciopędny oraz w chorobach kobiecych.
⁵² Carum carvi L. kmin, kminek zwyczajny. Nasiona tej rośliny działają wiatropędnie i rozkurczowo, pobudzają apetyt.
⁵³ Plantago lanceolata L. – babka lancetowata, lub plantago maior L. – babka zwyczajna. Był to niezwykle popularny lek. Stosowano liście, korzeń i nasiona, zewnętrznie przy owrzodzeniach, reumatyzmie, wewnętrznie w chorobach nerek, przewodu pokarmowego, w bólach zębów.
⁵⁴ Portulaca oleracea L. – portulaka. Lekiem były nasiona i ziele. Stosowano je w chorobach nerek i pęcherza moczowego, przeciw robakom w przewodzie pokarmowym i przeciw hemoroidom, biegunkom, w chorobach kobiecych.
⁵⁵ Myrtus communis L. – mirt zwyczajny.
⁵⁶ Vitis vinifera L. – winorośl, której pędy (caprioli vitis) wg Tomasza z Wrocławia miały działanie ściągające.
⁵⁷ Glycyrrhiza glabra L. – lukrecja. Środkiem leczniczym był korzeń, zalecany jako środek moczopędny, przeczyszczający i wykrztuśny.
⁵⁸ Pimpinella anisum L. – anyż. Dojrzałe owoce stosowano powszechnie od starożytności jako lek moczopędny, mlekopędny, przeciwskurczowy, ułatwiający trawienie.
⁵⁹ Feniculum vulgare Mili. – koper woski. Owocki kopru były powszechnie stosowane jako środek wiatropędny, na nerki oraz przy chorobach oczu.
⁶⁰ Caput papaveris, capitellum – niedojrzała główka maku lekarskiego (Papaver somniferum L.); Opium, lacrima papaveris – sok makowy z Papaver somniferum L. Zawiera m.in. morfinę, kodeinę stosowane jako środek przeciwbólowy i rozkurczowy.
⁶¹ Rozróżniano dwa rodzaje sałaty: Lactuca stiva L. – sałata siewna, stosowana w chorobach przewodu pokarmowego, jako lek mlekopędny oraz środek wzmacniający popęd płciowy; oraz Lactuca silvestris – sałata jadowita, stosowana m.in. jako odtrutka na ukłucie skorpiona. Lekiem były liście, owoce oraz sok mleczny.
⁶² Bolus armena, bolus armenus – glinka armeńska, skała osadowa ze związkami glinu, krzemu i tlenku, zabarwiona czerwonym tlenkiem żelaza, hematytem. Używana była w biegunkach i przy krwotokach oraz jako środek przeciw ukąszeniom jadowitych węży i innych jadowitych zwierząt, a także do zalepiania ran.
⁶³ Caraba – jedno z wielu określeń bursztynu.
⁶⁴ Terra sigillata – ziemia pieczęciowa biała, ziemia turecka, ziemia świętego Pawła. Jest to biała glinka kaolinowa. Wydobywano ją na Wschodzie ze szczególnym ceremoniałem. Była oznaczona i pieczętowana przez władców Turcji. Sądzono, że ziemia ta wychodzi z wnętrza ziemi i zawiera wyziewy złota lub srebra. Uważano ją za bezcenny lek przeciw otruciom.

Oryginał: Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala, sygn. Obr. 42:52, k. 406r.

Pobierz fotokopię

Pochwała pigułek cesarskich

Pochwała pigułek cesarskich, 1498

Oryginał: Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala, sygn. Copernicana 14: Petrus de Argellata, Chirurgia, Venetiis 1499. Matthaeus Silvaticus, Liber Pandectarum medicinae. Quaestiones aliorum auctorum, Venetiis, Bonetus Locatellus pro Octaviano Scoto, 1498. Nota na k. 182v drugiego druku.

Recepta, sporządzona ręką Kopernika na karcie używanej przez niego księgi, jest najbardziej rozbudowanym opisem lekarstwa nazwanego przez Kopernika „pigułkami cesarskimi”, nieznanego skądinąd. Część opisowa recepty wymienia dolegliwości, na które lek jest skuteczny, oraz sposób dozowania. Z treści wynika, że miał to być środek o silnym działaniu ogólnie wzmacniającym. W części drugiej podano 19 składników leku i sposób sporządzania pigułek. Wszystkie składniki są pochodzenia roślinnego i importowane były ze Wschodu.

Źródło:

Kopernik Mikołaj, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.

Pigułki cesarskie Arnolda de Villa Nova, które może zawsze zażywać każdy człowiek, czy to chory czy to zdrowy, bez wcześniejszej diety lub wcześniejszego pilnowania się, rano i wieczorem, przed posiłkiem albo po nim, bez wcześniejszego przyjęcia syropu. Niosą one zdrowie wszelkiej osłabionej materii oraz wszędzie tam, gdzie choroba występuje bez zranienia, wtedy gdy odkryto nadmiar [humorów], wzmacniają [one] także główne tudzież osłabione członki, pobudzają radość, spowalniają siwienie [włosów], co jest skutkiem zatrutych humorów. Koją wszystkie rozpowszechniające się i żrące solne humory, ponad wszystko troszczą się o cnotę oczu. Konserwują i stawiają w gotowości żołądek, umarzają katar, koją kaszel, likwidują anginę i inne choroby gardła (etc.) oraz niedomaganie ust, wyciągają opary z żołądka. Odpierają mroczki, wzmagają intelekt, wzmacniają nerwy i dodają im wigoru, chronią zęby przed zgniciem. Wzmacniają przeciw epidemiom, przeciw świerzbowi, artretyzmowi i podagrze, zapewniają sen, chronią śpiące ciało przed popadnięciem w chorobę, wyciągają obie: żółć i flegmę, delikatnie przeczyszczają. Kto chce wreszcie oczyścić się dzięki tym pigułkom, weźmie jedną pierwszego dnia, dwie drugiego, trzeciego dnia trzy itd. aż do siódmego, albo do takiej liczby, aż zauważysz poprawę. Ta mieszanka ma następujący skład. Weź po jednej drachmie aminku, anyżu, kardamonu, imbiru, cynamonu, ostryżu, mastyksu, gałki muszkatołowej, goździków, szafranu, kubeby, drzewa aloesowego, dobrego łoczydła, manny, huby i senesu, pięć granów śliwy myrobalana, rzewienia tyle, ile ważą wcześniej wymienione rzeczy, aloesu tyle, ile waży wszystko, co wspomniano; wszystko połącz z syropem fiołkowym albo różanym i zabezpiecz jako jedną masę i wedle woli zrób pigułki w kształcie ciecierzycy albo grochu.

Przekład Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej

Pillule imperiales Arnoldj de Villa Noua ¹, que possunt accipi omni tempore sine preparatione precedenti dieta vel custodia, mane et sero, ante cibum vel post, absque syrupo per quemcumque hominem sanum vel infirmum. Valent in omni materia digerenda et quacumque egritudine educentes sine lesione quicquid superfluum inveniunt et confortant membra principalia et debilia, leticiam adducentes, retardant canos [capillos] qui ex corruptis humoribus prodeunt. Consolidant quidquid dilaceratum est mordicatiuis salsis humoribus, virtutern visiuam supra omnia procurant. Stomachum preponunt et conseruant, catarrum compescunt, tussim sedant, anginas et omnia faucium [et cet.] et oris vicia tollunt, fumositatem stomachi educunt. Scotomiam repellunt, intellectum augent, neruos roborant et vegetant, dentes a putredine custodiunt. Valent contra epidimiam, contra scabiem, arteticam et podagram, dormire faciunt, corpora lapsa ne egritudines incidant preseruant, utramque coleram cum flecmate trahunt ², leuiter purgant. Qui demum vult purgari per has pillulas, sumat prima die unam, secunda duas, tercia die tres, etc. usque ad septem, vel quantum recipientj videbitur expedire. Quarum compositio ita se habet: Recipe amomi ³, anisi ⁴, cardamomi ⁵, zinziberi ⁶, cinnamom ⁷, zoduari ⁸, mastici ⁹, nucis muscate ¹⁰, gariofili ¹¹, croci ¹², cubebe ¹³, ligni aloes ¹⁴, turbith boni ¹⁵, manne ¹⁶, agarici ¹⁷, sene ¹⁸ ana drachmam j, quinque granorum mirobalanorum ¹⁹, reubarbarum²⁰ ad pondus omnium predictorum, aloes ²¹ succum ad pondus totius supradicti; omnia conficiantur cum sirupo violarum ²² vel rose²³ et conseruentur in massa una et cum uti volueris fac pillulas ad formam ciceris ²⁴ vel grani pisi²⁵.

Źródło:

Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.

¹ Arnoldus de Villa Nova (ur. ok. 1234–1250, zm. 1311), lekarz, alchemik, astrolog, dyplomata, tłumacz z arabskiego na łacinę, jedna z najciekawszych postaci nauki średniowiecza. Autor ponad 120 prac, w tym ponad 45 tekstów medycznych (G. Sarton, Introduction to the history of science, Washington 1927–1935, t. 2, s. 893–900). Najbardziej znany jego traktat medyczny to Breviarium practicae medicinae, którego egzemplarz posiadał Kopernik. Mimo poszukiwań prowadzonych przez kolejnych wydawców recept Kopernika nie udało się ustalić, z jakiej pracy Arnolda de Villa Nova zaczerpnął Kopernik receptę "Pillule imperiales".
² Chodzi tu zarówno o żółć czarną, jak i żółć żółtą.
³ Prawdopodobnie Amni majus L. – aminek większy lub Sison ammi L. – kmin biały. Lekiem, głównie nasercowym, były owocki.
⁴ Pimpinella anisum L. – anyż. Dojrzałe owoce stosowano powszechnie od starożytności jako lek moczopędny, mlekopędny, przeciwskurczowy, ułatwiający trawienie.
⁵ Elettaria cardamomum L. Maton oraz Elettaria cardamomum L. Maton var. major Thwaites – kardamon. Rozróżniano dwa rodzaje tej azjatyckiej rośliny ze względu na wielkość owoców: Cardamomum maius i Cardamomum minus. Stosowano owoce w leczeniu konwulsji i epilepsji, na ukąszenie skorpiona, w chorobach żołądka i nerek, jako środek przeczyszczający.
⁶ Zingiber officinale Rość – imbir lekarski, roślina pochodząca z Indii. Surowcem były kłącza, stosowane w chorobach przewodu pokarmowego i jako środek wzmacniający.
⁷ Cinnamomum aromaticum Nees (Cinnamomum cassia [L.] Blume) oraz Cinnamomum zeylanicum Blume – cynamon. Roślina pierwsza pochodzi z Chin i znana jest od starożytności, druga zwana w średniowieczu również Canella pochodzi z Cejlonu i dotarła do Europy za pośrednictwem Arabów w XIV w. Lekiem była przede wszystkim kora, czasami używano też liści. Przypisywano korze działanie moczopędne i wywołujące miesiączkę, stosowano przy zakażeniach wewnętrznych i bólach nerek oraz jako odtrutkę na jadowite ukąszenia. Od czasów Dioscoridesa cynamon często opisywany był wspólnie z inną rośliną – Cassia fistula L. Powodowało to wiele powtarzających się pomyłek i nieporozumień w opisach tych roślin.
⁸ Curcuma zedoaria Roxb. lub Zingiber zerunbet (L.) Rość. Ex Smith – ostryż plamisty, pochodził z Azji, zastosowany po raz pierwszy przez Arabów. Lekiem bardzo cenionym było kłącze. Stosowano je m.in. jako środek żółciopędny, w chorobach kobiecych, przeciwko zarazie.
⁹ Mastix, mastiche, resina lentiscina – mastyks. Jest to wonna żywica z krzewu Pistacia lentiscus L., używana do tamowania krwotoków i jako środek wzmacniający. Była składnikiem wielu maści.
¹⁰ Nux muscata, muscatum – gałka muszkatołowa, nasienie azjatyckiego drzewa Muszkatowca korzennego (Myristica fragrans Houtt). Stosowano ją m.in. jako środek wzmacniający i pobudzający apetyt.
¹¹ Syzygium aromaticum (L.) Merr. (Caryophyllus aromaticus I/, Eugenia aromatica (L.) Ba.il.) – goździkowiec korzenny. Nierozwinięte kwiaty o bardzo silnym zapachu stosowane były jako środek wymiotny, np. w połączeniu z cynamonem, imbirem i lukrecją, oraz jako środek wzmacniający żołądek, wątrobę i serce.
¹² Crocus sativus L. – szafran, krokus. Znamiona tych kwiatów były jednym z najcenniejszych leków. Do XVI w. sądzono w Europie, że intensywnie żółty proszek jest roztartym korzeniem. Lek miał wszechstronne zastosowanie: przeciw chorobom płuc, wątroby i pęcherza moczowego, jako środek przeciwbólowy i wzmacniający.
¹³ Piper cubeba L. – kubeba. Nazwa średniowieczna Cubeba, Cibeba, pochodzi z arabskiego. Jest to jeden z gatunków pieprzu.
¹⁴ Lignum aloes zwane też w średniowieczu Agallochum i Xyloalo (Aguilaria agallocha Roxb. lub Aguilaria malaccensis Lam.), drzewo pochodzące z Indii. Wyławiano je podobno z rzek. Lek stosowany był m.in. jako środek wzmacniający, usuwający bóle wątroby i wszelkie obstrukcje, moczopędny. Bywa mylony, ze względu na podobieństwo nazwy, z aloesem. Poprzedni wydawcy tej recepty mylnie odczytywali lignum aloes jako liguor aloes.
¹⁵ Turbith, turpetum – prawdopodobnie Aster tripolium L. albo Thapsia garganica L. Lekiem był korzeń, stosowany przeciw gorączce, zwłaszcza w połączeniu z imbirem, oraz jako środek przeczyszczający. Korzeń zachowywał swoje właściwości lecznicze i jasną barwę jedynie wtedy, gdy był suszony na słońcu. Stąd może dopisek – "dobry".
¹⁶ Manna – są to zastygłe, słodkie, o różowej barwie kropelki soku z niektórych gatunków drzew i krzewów, ponakłuwanych przez owady lub ponacinanych, w Polsce przede wszystkim jesionu mannowego – manna communis, ale i bardzo licznych innych gatunków. Najbardziej znana była manna zastygła na pędach tamaryszku. Składa się głównie z cukrów i alkoholi.
¹⁷ Polyporus officinalis Fr. (Boletus laricis Pers., Boletus purgans Gmel.) – huba lekarska, huba modrzewiowa, stosowana przede wszystkim jako środek przeczyszczający.
¹⁸ Sena, senna – senes indyjski. Silny środek przeczyszczający otrzymywany z liści roślin Cassia acutifolia Delile i Cassia obovata Collad.
¹⁹ Myrobalana, myrabolana. Są to owoce podobne do śliwek, drzew z rodzaju Terminalia L. i Phyllanthus L. rosnących w Indiach i na Cejlonie. Znano pięć gatunków mirobalan: myrobalana inda vel nigra, myrobalana citrina vel flava, myrobalana chebula, myrobalana emblica i myrobalana bellerica. Wszystkie te gatunki, chociaż różniły się od siebie wyglądem i niektórymi właściwościami, używane były przede wszystkim jako lek silnie przeczyszczający.
²⁰ Centaurea rhaponticum L. (Rhaponticum scariosum La) lub Rheum palmatum Moench – rzewień, rabarbar. Nie rozróżniano gatunków rzewienia. Najwartościowszy pod względem leczniczym pochodził z Chin, inne gatunki uprawiane były w Europie. Znane i cenione od starożytności były kłącza rzewienia. Miały zastosowanie jako środek przeczyszczający, pobudzający łaknienie i wzmacniający, lekko żółciopędny i moczopędny.
²¹ Aloe spp., może Aloe succotrina Lam. – aloes, czarna Helena. Od starożytności sok z liści aloesu jest jednym z najpopularniejszych leków. Opisywany wielokrotnie, najobszerniej przez Johannesa Mesue. Znano trzy jego rodzaje: żółty zwany Aloe succotrina, najwyżej ceniony, następnie podobny kolorem do wątroby Aloe epatica oraz najmniej ceniony czarny i gorzki zwany Aloe caballina. Stosowano lek w połączeniu z mlekiem i miodem, przy chorobach nerek i przewodu moczowego, jako środek żółciopędny i przy wielu innych dolegliwościach.
²² Viola odorata L. – fiołek pachnący. Syrop, jak również napar z kwiatów fiołka stosowano jako środek lekko przeczyszczający, usypiający i uśmierzający bóle głowy, również dobry na zapalenie płuc, szczególnie u małych dzieci oraz w wielu innych chorobach. Syrop fiołkowy nadawał lekom przyjemny smak i zapach.
²³ Rosa L. – róża. Najwyżej ceniono ciemno-czerwone płatki z róży, którą dziś identyfikujemy jako Rosa centifolia L., ale zbierano również płatki innych gatunków róż, o kwiatach białych, różowych i czerwonych, m.in. z Rosa gallica L.
²⁴ Cicer arietinum L. – ciecierzyca pospolita, z rodziny motylkowatych, uprawiana jako roślina pastewna na obszarze śródziemnomorskim.
²⁵ Pisum sativum L. – groch zwyczajny; obie te rośliny były powszechnie znane, rosły obficie na terenie śródziemnomorskiej Europy i południowo-zachodniej Azji. Na podobieństwo kształtu i wielkości ich nasion, lekko spłaszczonych lub okrągłych, Kopernik, jak również wielu innych autorów, zaleca formować pigułki.