Warmia na przełomie XV i XVI wieku

Większość swego dorosłego życia Mikołaj Kopernik spędził na Warmii. Stanowiła ona uposażenie (dominium) biskupa warmińskiego i kapituły, a obejmowała obszar ok. 4250 km², który zajmował mniej więcej 1/3 powierzchni całej diecezji warmińskiej wyznaczonej przez legata papieskiego Wilhelma z Modeny w 1243 r.

W czasach Mikołaja Kopernika Warmię zasiedlało około 90 tys. osób, a swym kształtem przypominała nieregularny trapez rozszerzający się od Zalewu Wiślanego w kierunku południowo-wschodnim do Reszla i Biskupca oraz jeziora Łańskiego. Granice całej diecezji warmińskiej sięgały daleko poza obszar dominium biskupstwa, obejmując na zachodzie Elbląg, a na północnym wschodzie dochodząc po rzekę Pregołę.

Otoczona od 1466 r. z trzech stron przez ziemie krzyżackie biskupia Warmia połączona była z innymi ziemiami Prus Królewskich tylko wąskim pasem nad brzegiem Zalewu Wiślanego koło miasteczka Tolkmicka. Takie położenie sprzyjało zachowaniu przez biskupstwo sięgających jeszcze czasów krzyżackich odrębności prawno-ustrojowych, społeczno-gospodarczych i administracyjnych nie tylko w ramach państwa polskiego, ale i Prus Królewskich. Aż do 1526 r. biskupi warmińscy wypełniali zwierzchnie prawa kościelne na całym obszarze diecezji. Formalnie też do sekularyzacji arcybiskupstwa ryskiego w 1566 r. podporządkowani byli metropolicie w Rydze. 

Dwie trzecie powierzchni dominium warmińskiego, a więc komornictwa: barczewskie (Wartenburg), braniewskie (Braunsberg), dobromiejskie (Guttstadt), jeziorańskie (Seeburg), lidzbarskie (Heilsberg), orneckie (Wormditt) i reszelskie (Rössel) podlegały biskupowi, a pozostała część, czyli komornictwa: fromborskie (Frauenburg), olsztyńskie (Allenstein) i pieniężnieńskie (Mehlsack) kapitule katedralnej z Fromborka. Na swoich terytoriach biskup i kapituła byli równymi panami, ale władza zwierzchnia spoczywała w ręku ordynariusza, który był zarazem najwyższym prawodawcą oraz największym właścicielem ziemskim w Prusach Królewskich. Reprezentował on też swój „kraik” na zjazdach stanów pruskich, a w 1508 r. został nawet prezesem rady pruskiej. W razie wakansu lub dłuższej nieobecności biskupa pełnię władzy w dominium przejmowała kapituła i praktycznie aż do 1512 r. decydowała samodzielnie o obsadzaniu godności ordynariusza. 

Ta mocna pozycja biskupa i kapituły z Fromborka, wypływająca również z niezależności finansowej, uwarunkowana była przede wszystkim układem społecznym i gospodarczym dominium. Większość ludności stanowili tu przypisani do ziemi chłopi (niemal 75%). Wprawdzie na terenie biskupstwa żyła również szlachta oraz wolni chłopi i mieszczanie, ale nie odgrywali oni większej roli. W rzeczywistości bowiem biskup i kapituła uzależnili od siebie prawnie i gospodarczo niemal całą ludność Warmii. Także obradujący nad sprawami podatkowymi sejmik w Lidzbarku nie miał większego znaczenia i praktycznie jedynie biskup z przedstawicielami kapituły reprezentowali swój „kraik” na zewnątrz. 

Literatura 

1. Leśnodorski Bogusław, Dominium warmińskie (1243–1569), Poznań 1949. 
2. Szorc Alojzy, Dominium warmińskie 1243–1772, Olsztyn 1990. 
3. Szorc Alojzy, Dzieje diecezji warmińskiej (1243–1991), Olsztyn 1991.