Kontrowersje: Wędrujący dom rodzinny

W 1459 r. dziad astronoma, Łukasz I Watzenrode przyjął za długi od swojego siostrzeńca Szymona Falbrechta dom przy ul. Świętej Anny (dziś Kopernika 15) w Toruniu, który już wówczas przekazał córce Barbarze i jej małżonkowi.

W lipcu 1462 r. mieszkali tam na pewno. Ojciec Mikołaja utrzymywał w tym czasie kontakty handlowe z Gdańskiem. Podobnie jak inni torunianie płacił podatki i udzielał miastu pożyczek na prowadzenie działań wojennych: na opłacenie oddziałów toruńskich oblegających Świecie, na budowę mostu przez Wisłę.

W maju 1464 r. uczestniczył jako opiekun prawny swej żony Barbary w podziale spadku po jej zmarłym ojcu. Kopernikowie otrzymali wówczas m.in. dom przy ul. Świętej Anny (Kopernika 15 – Dom Mikołaja Kopernika, Oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu), w którym mieszkali. 8 lipca 1468 r. Mikołaj Kopernik kupił połowę domu przy Rynku (dziś nr 36) od gdańszczanina Jakuba Michaelisa. Hipoteka tego domu obciążona była dodatkowo zapisem 100 grzywien dla Wawrzyńca Scholze, którego ojciec astronoma spłacił w roku następnym.

Pamiątkowa tablica wmurowana w fasadę kamienicy nr 17 przy ulicy Kopernika w Toruniu w dniu 23 II 1923. Ze zbiorów Muzem Okręgowego w Toruniu.

Kamienica przy Rynku należała do najwystawniejszych i najlepiej usytuowanych w Toruniu. Stała przy najważniejszej pierzei rynkowej, przy której przechodził przez miasto szlak handlowy z południa na północ. Sam dom wyróżniał się spośród okolicznych kamienic glazurowanymi cegłami wplecionymi w fasadę, przez co posiadał nazwę własną „Dom Glazurowy” (Glasenhaus). Właścicielami drugiej połowy domu już od końca XIV wieku byli Watzenrodowie. Kopernikowie dokupili więc tylko brakującą część kamienicy i zapewne zaraz po uregulowaniu spraw hipotecznych przeprowadzili się tutaj. Musiało to niewątpliwie nastąpić przed przyjściem na świat ich najmłodszego syna Mikołaja. Jedynym, więc domem, który przyszły astronom uważał za swój rodzinny była dostojna kamienica przy Rynku (nr 36). 

W czasie swej wizyty w Toruniu Napoleon Bonaparte odwiedził dom uznawany wówczas mylnie za miejsce narodzin Kopernika. Innym błędem było widoczne pod ilustracją złe datowanie pobytu cesarza Francuzów w Toruniu, który miał miejsce w 1812 a nie 1807 r. Staloryt A. Pilińskiego, ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu

Wskazana kamienica jest już czwartym „miejscem urodzin” wielkiego astronoma w Toruniu. Wiedzy o miejscu jego urodzenia torunianie nie przechowali. Dopiero w XVIII wieku toruński kronikarz Jakub Henryk Zernecke ogłosił, że Kopernik urodził się w domu położonym na rogu ulic: Starotoruńskiej i Piekar (dziś Kopernika 40). Mimo iż Zernecke nie podał żadnych źródeł swego domysłu, w wydanym w 1760 r. kalendarzu miejsce to zostało ponownie utrwalone w tradycji miejskiej. Studnię usytuowaną w podwórzu nazwano nawet „studnią Kopernika”, a wewnątrz domu wskazywano podróżnikom pokój, w którym miał przyjść na świat wielki astronom. Do tego też domu zaprowadzili rajcy toruńscy Napoleona Bonapartego, który zażyczył sobie odwiedzić dom znanego uczonego podczas swojej wizyty w Toruniu w 1812 r. 

Mimo, iż w połowie XIX wieku kolejny właściciel kamienicy zlikwidował „pokój Kopernika” i przebudował dom, niszcząc jego gotycki wygląd, kamienica była uważana za miejsce urodzin astronoma aż do 1881 r. W 1871 r., z funduszów towarzystwa naukowego Coppernicus-Verein, wmurowano w ścianie domu tablicę, informującą że urodził się tam Mikołaj Kopernik. Tablica ta została wywieziona z Torunia w czasie drugiej wojny światowej i zaginęła. Dziesięć lat później wybitny burmistrz toruński, a przy tym historyk Georg Bender dowodził, że Kopernik urodził się w domu przy ul. Świętej Anny (Kopernika 17). Mimo to do końca rządów pruskich w mieście dom nr 40 uchodził za właściwe miejsce urodzin astronoma. Po przejęciu Torunia przez Polskę, w 1923 r. władze miejskie ufundowały tablicę informującą o urodzinach Kopernika na ścianie domu przy ul. Kopernika 17.

Widok na ulicę Kopernika. Najwyższa gotycka kamienica to dom nr 15, który należał do rodziców astronoma w chwili jego narodzin. Fot. Andrzej Skowroński.

W latach 1960–1963 kamienicę tę poddano konserwacji, dołączono do niej sąsiednią, znacznie bardziej wystawną, z zachowanym układem gotyckim kamienicę nr 15 i urządzono tu filię Muzeum Okręgowego poświęconą życiu, twórczości i dziełu Mikołaja Kopernika. W portalu domu nr 17 umieszczono napis „Dom Kopernika”. Nie zakończyło to jednak sporu. Do kolejnej „rewolucji”, tym razem na nieco mniejszą już skalę doszło w końcu lat 70. XX wieku. Przy dokładnej analizie źródeł okazało się, że kamienica należąca do Mikołaja Kopernika starszego (ojca astronoma) znajdowała się przy ul. Kopernika 15. Symbolicznym zakończeniem sporu o lokalizację kamienicy Koperników przy ul. Świętej Anny było przeniesienie kilka lat temu na właściwe miejsce (do portalu domu nr 15) napisu „Dom Kopernika”. 

Ustalenie jego właściwej lokalizacji nie zamknęło jednak sporu o miejsce urodzenia astronoma. Już w 1973 r. wysunięto sugestię, że Kopernikowie mogli zamieszkać już w 1468 r., a nie jak podawano w dotychczasowej literaturze krótko przed 1480 r., w jednej z najbogatszych kamienic przy Rynku, zwanej „Domem Glazurowym” (dom nr 36). Dowody przynależności połowy tego domu już od końca XIV wieku do rodziny matki astronoma dyskusję nad miejscem urodzenia Mikołaja Kopernika ostatecznie zamykają. 

 

Literatura 

1. Mikulski Krzysztof, Watzenrodowie i dom rodzinny Mikołaja Kopernika w Toruniu, w: Studia z dziejów miast i mieszczaństwa, t. 2, red. Janusz Tandecki, Roman Czaja, Toruń 1996, s. 243–256. 
2. Górski Karol, Dom i środowisko rodzinne Mikołaja Kopernika, wyd. III, Toruń 1987. 
3. Jasiński Tomasz, Dom rodzinny Mikołaja Kopernika: przyczynek do studiów nad socjotopografią późnośredniowiecznego miasta, „Kwartalnik Historyczny", t. 92: 1985, nr 4, s. 861–884. 
4. Górski Karol, Domostwa Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1955.